ФИФА аралашувидан кейин клубларимиз хорижлик мураббий ва футболчиларга қанча пул тўлаганининг аниқ миқдорини ҳеч ким ҳисоблаб бормаса керак. Лекин гап миллиардлаб сўмлар ва юз минглаб долларлар ҳақида бориши аниқ. Доллардаги миқдор ҳам миллиондан ортиши мумкин эди (ФИФА “Навбаҳор” клубига собиқ бош мураббий Канчельскисга 1 миллион 600 минг доллар тўлаш мажбуриятни юклаганди), лекин “Навбаҳор” Канчельскис билан муаммони тинчлик йўли орқали ҳал қилди ва мухлислар ташвишланиб кутган банкрот ҳодисаси содир бўлмади. Клуб буни қай тариқа уддалади ва хорижлик мураббийга охир-оқибат қанча миқдорда маблағ тўланди, бизга қоронғу. Лекин “Бунёдкор” клуби асли россиялик мутахассис Сергей Лушан, шунингдек украиналик футболчи Сергей Симоненкога 1 миллиард сўм атрофида тавон пули тўлагани матбуотда эълон қилинган. Симоненко миллий чемпионатимизда бор-йўғи 5 учрашувда майдонга тушган ва ойлик ҳамда мукофот пулларидан ташқари ярим миллиардга яқин товон пули олган. Лушан ҳам ишлаган пайтларда бош мураббий сифатида энг катта маош ва мукофот пуллари олган. Кетгач эса, у ҳам клубни ярим миллиардга тушириб кетган.

Лекин, футболимиз тарихида умуман майдонга тушмай товон пули олганлар ва олаётганлар ҳам бор. "Насаф" 2020 йилги мавсумга тайёргарликни Антальяда ўтказган. Айнан Туркия йиғинида жамоанинг бугунги етакчиси, сербиялик Марко Станоевич ҳамда франциялик Абделайе Диаките кўрикдан ўтишган. Кейинчалик, кўрикда яхши таассурот қолдирган Станоевич “Насаф” сафига қўшилган. Диаките эса мураббийлар штабига маъқул келмаган ва унга жавоб бериб юборилган. Бироқ футболчи ўзбек клубининг устидан ФИФАга арз қилган. Унинг таъкидлашича, Антальяда "Насаф" вакиллари Диаките билан 1 йиллик шартнома тузишган. Аммо, маълум муддатдан кейин битим 1 томонлама бекор қилинганини айтиб, уни кетказиб юборишган. Шу бўйи, асли малилик бўлган Диаките "аждарлар" лагерида бошқа кўриниш бермади. ФИФА эса бу ишни ўрганиб чиққани ҳолда 31 ёшли ҳимоячини ҳақ деб топган ва қашқадарёликларга хат юбориб, 45 кун ичида Абделайенинг ҳисоб рақамига 100 минг доллар атрофида маблағ ўтказиб беришни талаб қилган. Охир-оқибат “Насаф” клуби вакиллари Абделайе Диаките билан тинчлик битими имзолашди ва уни пулни бўлиб тўлашга рози қилишди. Биздаги маълумотларга кўра, франциялик футболчига ҳозирда 40 минг доллар тўлаб берилган, қолган сумма эса ноябрь ойигача тўланиши лозим. Шу тариқа, ҳаётида Ўзбекистонга қадам босмаган футболчи, клубдаги нопрофессионаллар туфайли 100 минг доллар пулимизни чўнтагига солаяпти.

“Бухоро” клубида ҳам шунга ўхшаш ҳолат содир бўлган. 2021 йил бошида Туркманистондан Рахат Жапаров исмли дарвозабон таклиф қилинган ва у билан шартнома имзоланган. Чемпионатда битта ҳам ўйин ўтказмаган Жапаров кубок бахсларида 2 бор жамоа дарвозасини қўриқлаган ва ўз дарвозасидан 3 бор тўп олиб чиққан. Шундан сўнг клуб бош директори Усмон Тошев дарвозабон билан шартномани бир томонлама бекор қилган. Жапаров йил охиригача тўланиши лозим бўлган маблағ борасида ФИФАга арз қилган ва ташкилот уни ҳимоя қилган. Натижада “Бухоро” клуби туркманистонлик дарвозабонга 10 минг доллардан ошиқ маблағ тўлаб, муаммони ҳал қилди.

Шунингдек, ФИФА аралашувидан кейин “Сурхон” сербиялик Владимир Бубаньяга 42 минг доллар, “Андижон” яна бир сербиялик Радослав Алексичга 20 минг евро тўлашга мажбур бўлди. Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин, лекин гап сонда эмас – тизимда. Клуб раҳбарларининг ёки билмай, ёки билиб туриб шу ишга қўл ураётганлиги ва бунинг учун уларда ҳеч қандай жавобгарлик йўқлиги – муаммонинг илдизи ана шунда. Сабаби, товон пули ёки компенсация миқдорини клуб раҳбарлари ўз чўнтакларидан тўлашмайди. Нари борса, ишдан кетишади ва кейинги раҳбар барибир қарзларни тўлаш учун маблағ қидиришга мажбур бўлади, акс холда клуб ФИФА санкциясига дучор бўлади.

Айниқса, йирик корпорациялар ва ҳокимиятларга қарам клубларда бу нарса одатий холга айланган ва бунинг учун ҳеч қандай жавобгарлик йўқ, юқорида айтганимиздек, клуб раҳбари нари борса ишдан кетади. Масалан, Лушан ва Симоненколар билан шартномаларни “Бунёдкор” ФК собиқ бош директори Бахтиёр Бобоев имзолаган. Уларга товон пули тўлаш эса ҳозирги бош директор Улуғбек Мирзаев зиммасига тушган. Худди шундай вазият “Бухоро”да ҳам кузатилган. Мураббийликда ёрдамчилари Далер Каёсов ва Алишер Тўйчиев, шунингдек футболчи Тоҳир Маладўстов билан шартномаларга Усмон Тошев қўл қўйган, уларга товон пулини тўлаш эса ҳозирги раҳбар Ўткир Қодировга юклатилган. Ўзбекистонга қадам босмаган франциялик футболчи билан шартномани “Насаф” бош менежери Сергей Кучеренко имзолаган, ноябрь ойигача қолган маблағни эса ҳозирги раҳбар Алишер Юсупов топиб бериши лозим.

Легионерлар билан муаммолар юзага келиши, улар атрофида айланадиган катта маблағга ҳам бориб тақалади. Бизда хорижда ишлайдиган скаутларимиз йўқ. Шу боис ҳам хорижий футболчиларни одатда уларнинг агентлари тақдим этишади. Қишки йиғинларда уларнинг кетмони роса учади. Қайси жамоаларда қайси позицияларга ўйинчилар кераклигини ўрганган агентлар “айнан шу футболчи шу жойга хос ва мос” деб хорижий футболчини тиқиштиришади. Уни шундай тақдим қилишадики, фақат омадсизлик туфайли улар “Реал” ёки “Барселона”га қабул қилинмаган, аслида бу футболчилар топ клубларда ўйнашга арзишини айтиб ишонтиришади. Ўхшаб қолган чиройли голлари ёки паслари ёзилган видеолавҳаларни қайта-қайта кўрсатишади. Яхши футболчи учун ортиқча уриниш ёки реклама шарт эмас. Мураббий уни йиғинда кузатади ва яхши таассурот қолдирса, клуб раҳбариятига ушбу футболчи билан шартнома тузишни сўрайди. Лекин одатда, муаммолар ўртамиёна ёки бозор тили билан айтганда “сифатсиз маҳсулот”лар туфайли келиб чиқади. Уларни клубларимизга қабул қилинишининг механизми оддий: агент клуб раҳбари ёки бош мураббий билан тил бириктиради ва уларга ўз мижозини қабул қилишни, эвазига ўртада воситачилик ҳаққи борлигига ишора қилади. “Ғойибдан келган пул” баъзиларни йўлдан уради ва қарабсизки, футболчи клуб билан шартнома имзолайди.

Футбол оламида “легионер маҳаллий футболчидан бир бош устун бўлиши керак” деган қоида доим таъкидланади. Лекин бунга ҳар доим ҳам амал қилинмайди. Буни мақола якунидаги статистикадан кўриш ҳам мумкин. Мен бу билан футболимизга легионерлар керак эмас деган фикрдан йироқдаман. Битта Ривалдони келиши ёш футболчиларимизга қандай мотивация берганига барчамиз гувоҳ бўлганмиз. Шунингдек, Ўзбекистон чемпионатида жами 6 нафар легионер мавсум тўпурарига айлангани ҳам факт. Булар Ривалдо, Милош Трифунович, Олександр Пишур, Артур Геворкян, Тиаго Безерра ва Драган Черан. Сўнгги 4 йилда тўпурарлар фақат хорижий футболчилардан бўлаётгани ҳам бизда бу борада сифатлилари борлигидан дарак беради. Лекин уларнинг бари “Пахтакор”дан эканини инобатга олсак, бу биринчи навбатда клубнинг бақувват ҳомийлари ўша пайтда ёрқин легионерлар учун катта маблағ сарфлашгани натижасида вужудга келганига гувоҳ бўламиз. Безерра ҳам шу мақсадда трансфер қилинган, Черан ҳам “Насаф”дан шу мақсадда олинган.

Хорижий мутахассисларни жалб қилиш усули ҳам футболчиларникига ўхшаб кетади. Бу йилги Суперлигада 5 нафар хорижий мураббий рўйхатдан ўтган ва уларнинг 2 вакилига биринчи даврадан сўнг чиқиш эшиклари кўрсатилди (Славче Войнески - Шимолий Македония ҳамда Предраг Роган - Сербия). Қолган 3 нафарига ҳам мавсум якуни бўйича баҳо берамиз. Рўйҳатдан ўтган легионер футболчилар сони эса 49 нафарни ташкил этади. Суперлиганинг биринчи даврасини кузатиб, улар орасида оз бўлсада, яхши легионерлар борлиги кишини хурсанд қилади. “Динамо” ва “Сўғдиёна” дарвозабонлари Милое Прекович ҳамда Милан Митрович, “Навбаҳор” ҳимоячиси Боян Цигер, ярим ҳимоячилардан Йован Жокич (“Навбаҳор”), Марко Станоевич (“Насаф”), Драган Черан (“Пахтакор”), Александар Станисавлевич (“Қизилқум”). Қолгани ўртамиёна ўйинчилар ва улар ўрнига ўзимизнинг қорақошларга имкон берилса ҳам бўлади.

Ана энди асосий мавзуга келдик. Легионерларга одатда катта ҳақ тўланади. Сўмда тўланса ҳам, легионер уни долларда “чақади” ва ҳисоб-китобини шунга қараб қилади. Ўзини ҳурмат қилган хорижликлар ойига 2000 доллардан камга келмаслигини инобатга олсак, демак уларнинг юртимизда ўртача топиши 5000-10.000 долларларга айланади. Энди, шунча маблағ ажратилаётган легионерлар жамоага қанчалик ёрдам беришмоқда?

Йил бошида “Бунёдкор” хорватиялик ҳужумчи Дмитрие Побулич билан шартнома имзолади. Агентлар клуб раҳбариятини у эркин агент деб ишонтиришган. Лекин рўйхатга ўтказишга келганда, у эркин агент эмас, Арманистоннинг “Арарат” клубига тегишлилиги маълум бўлган. Томонлар трансфер масаласини ҳам ҳал қилишган. Фақат “Арарат” зарур ҳужжатларни ўз вақтида юбормаган ва трансфер ойнаси ёпилганлиги муносабати билан Побуличга Ўзбекистон суперлигасида ўйнашга рухсат берилмаган. Шартнома имзолаб бўлингани учун “Бунёдкор” олдида 2 йўл қолган: шартномани бир томонлама бекор қилиб, футболчига товон пули тўлаш, ёки расмий ўйинларда майдонга тушмаса ҳам унга ойлик маош тўлаб бориш. Клуб иккинчи йўлни танлади ва футболчи бирорта расмий ўйинда қатнашмаган бўлса-да, ойлик маошини олиб турибди. Ҳозир янги трансфер дарчаси очилди ва муаммо ҳал қилинар, лекин ўйнамаётган футболчига ярим йил давомида катта маош тўлаб бориш мантиқсизликдан бошқа нарса эмас.

Юқорида айтганимиздек, легионер маҳаллий футболчидан бир бош устун бўлиши керак ва улардан максимум даражада фойдаланиш лозим. Лекин статистикага назар солсак, бунинг аксини кўрамиз. Суперлигада фақат 2 клуб – “Металлург” ва “Олимпик” легионерлар хизматидан фойдаланмайди. Яна 2 клуб – “Локомотив” ва “Қўқон-1912” легионерларидан максимум фойдаланган. Қолган барча клубларда жамоага қўшила олмаётган “иркит ўрдакча”лар бор.

АГМКда Андрей Мишенко (Украина) – 8 ўйин (3 таси бошланғич таркибда, 5 марта захирадан туширилган).

“Бунёдкор”: Одилжон Абдураҳмонов (Қирғизистон) – 9 (4+5);

“Динамо”: Александар Глишич (Босния ва Герцеговина) – 4 (3+1);

“Навбаҳор”: Эҳсони Паншанбе (Тожикистон) – 7 (1+6);

“Насаф”: Иван Соловьев (Россия) – 10 (2+8), Семир Смайлагич (Босния ва Герцеговина) – 8 (1+7);

“Нефтчи”: Даниэль Стойкович (Сербия) – 6 (6+0), Александар Ешич (Сербия) – 8 (7+1), Марко Сарич (Сербия) – 8 (2+6);

“Пахтакор”: Алексей Ларин (Украина) – 8 (8+0), Камен Хаджиев (Болгария) – 10 (9+1), Оливер Шаркич (Бельгия) – 9 (5+4);

“Сурхон”: Хавьер Хименез (Испания) - 2 (2+0), Зоир Жўрабоев (Тожикистон) – 9 (5+4), Серхио Родригес (Испания) – 9 (8+1), Луис Мигел Кезада (Испания) – 7 (3 (уччаласида ҳам алмаштирилган) +4), Мирослав Маркович (Сербия) – 9 (4+5);

“Сўғдиёна”: Юре Обшивач (Хорватия) – 11 (6+5);

“Қизилқум”: Габриэль Гонсало (Аргентина) – 7 (0+7), Пол Комолафе (Нигерия) – 10 (6+4).

Аҳамият беряпсизми, “Динамо”да Глишич бор-йўғи 4 ўйинда майдонга тушган, унинг ҳам биттасида заҳирадан қўшилган. “Қизилқум”даги Гонсало эса 7 ўйинда иштирок этган ва барчасида захирадан қўшилган! Бундай легионерларга ортиқча маблағ сарфлагандан кўра, жамоа сафини ўзимизнинг ёш иқтидорлар билан тўлдирса бўлмайдими?!

Тўлиқ ўйнамасдан ойлик ва мукофот пулларини шақирлатиб олаётган юқоридаги футболчиларнинг баъзилари биринчи даврадан сўнг ўз ўрнини бошқаларга бўшатди. “Сурхон”даги дарвозабон Хавьер Хименез дастлабки 2 учрашувда майдонга тушди, 2 ўйинда захирада қолдирилди ва шундан кейин клубни тарк этди. (Айнан шундан кейин аслида учинчи дарвозабон бўлган Даврон Мерганов кашф қилинди!). Эхсони Паншанбе фаолиятини Эроннинг “Зоб Ахан” клубида давом эттирадиган бўлди. Семир Смайлагич ватанига қайтди ва эркин агент сифатида “Тузла Сити” аъзосига айланди. "Динамо" клуби ва Глишич ўртасидаги шартнома расман ўзаро икки томонлама бекор қилинди. "Сурхон" ва Маркович ўртасидаги шартнома ҳам икки томоннинг розилигига кўра, бекор қилинди. Мишенко собиқ устозининг қўл остида ўйнаш учун "Нефтчи"га ўтди. Сарич ва Ешич “Нефтчи”ни, Хаджиев “Пахтакор”ни тарк этди. Абдураҳмонов "қалдирғочлар" билан хайрлашди ва эндиликда фаолиятини Қозоғистон клуби "Мақтаарал"да давом эттиради.

Лекин бу айрилишлар қай тарзда амалга оширилди ва эрта-индин яна ФИФАдан хат келиб қолмасмикин деган ҳадик ҳам бор. Тарихда мисоллар жуда кўп бунга.

Таклиф қилинаётган ечим: Ўзбекистон янги мустақил бўлган пайтда юртимизга Туркиянинг сифатсиз ширинликлари ёки Хитойнинг бир тийинга қиммат кийим-кечаги ва пойафзаллари кириб келган. Вақт ўтиб, ҳукумат ҳам буни назоратга олди, юртдошларимиз ҳам сифатли маҳсулот танлашни ўрганишди. Яъни хўрозқанд чет элники деса, ётиб ялаш босқичидан ўтиб бўлдик. Энди буни футболимизда ҳам қўллаш лозим. ЎФА ёки ПФЛ легионер танлашда клубларнинг ишига аралашмайди. Шу боис, буни ўша пулни ажратаётган муассислар ҳал қилиши лозим. Яъни таъсисчи клубга бош директор тайинлаётганида у билан шартнома имзолайди. Ана шу шартномада нотўғри сарфланган маблағлар учун бош директор жавобгарлиги аниқ кўрсатилиши керак. Ўз навбатида клуб ва бош мураббий ўртасида тузиладиган шартномаларда ҳам шунга ўхшаган банд акс этиши лозим. Яъни мураббий бошида “шу легионер менга керак” деса, лекин шартнома имзолангандан сўнг ундан тўлалигича фойдаланмаса, у ҳам жавоб бериши лозим. Бундай шартномалар шакли тайёрланишида ЎФА ва ПФЛ ҳуқуқшунослари ҳам бевосита иштирок этсалар мақсадга мувофиқ бўлади. Ҳар холда “қуш сўйса ҳам қассоб сўйгани яхши”. Ўшанда клуб раҳбарлари легионер танлашда етти ўлчаб бир кесадиган бўлишади. Ҳар холда шундай бўлишига умид қиламиз...

Аброр ИМОМХЎЖАЕВ

Хўрозқанд чет элники деса...